یک معمار باید بداند که «مدرسه» چه شخصیتی دارد؟

در «مدرسه ایران» عنوان شد: ساختمان مدرسه در ضمیر ناخودآگاه دانش آموزان تأثیرگذار است/ باید محیط مدرسه به شکلی باشد که وقتی بچه وارد مدرسه می شود، فکر نکند که وارد زندان شده است /یکی از بزرگترین مشکلاتی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، ضوابط طراحی همسان مدارس است که سازمان برنامه و بودجه و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور دارند

ششمین برنامه از فصل اول «مدرسه ایران»سه شنبه ۱۹ آذر ۹۸ از شبکه چهار سیما با موضوع "تأثیر معماری و محیط مدرسه در یادگیری" روی آنتن رفت. در این برنامه، حمید اسکندری مجری و دکتر علی قربانی، معمار و کارشناس تعلیم و تربیت پرسش‌هایی همچون «نقش ساختمان و محیط مدرسه بر تعلیم و تربیت دانش آموزان به چه شکل است؟ و آیا محیط مدرسه خود می تواند دارای شخصیت مستقلی باشد که بر روی تعلیم و تربیت دانش آموزان اثر بگذارد؟و اینکه ضوابط طراحی همسان مدارس که با توجه به استانداردهای سازمان برنامه و بودجه و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور به طور یکسان در سراسر کشور اعمال می شود، چه نقشی در اثربخشی محیط مدرسه دارد؟» را با دکتر مهدی حجت، معمار و استاد پیشکسوت دانشکده معماری دانشگاه تهران در میان گذاشتند.

دکتر مهدی حجت، معاون پیشین شهرسازی و معماری شهرداری تهران در ابتدای این برنامه گفت: "بهترین رویکرد در رابطه با تأثیر معماری و محیط مدرسه در یادگیری این است که بپرسیم، مدرسه چه کسی هست؟ نه اینکه مدرسه چه چیزی هست؟ باید از خودمان بپرسیم که تلقی ما از مدرسه چه کسی هست و راجع به شخصیت مدرسه صحبت کنیم؟ در اینصورت هست که هم شکل آن، هم جایِ آن و هم نحوه ارتباطات آن، روشن می شود و طبیعتاً نقش اجتماعی آن معلوم می شود."

حجت، عضو عضو هیات علمی دانشکده معماری دانشگاه تهران گفت: "وقتی می گوییم که مدرسه مکان تعلیم و تربیت است باید به شخصیت مدرسه توجه ویژه ای کنیم. در حوزه شخصیت تا چه اندازه مدرسه ما مهربان است؟ آیا محیط مدرسه به اندازه محیط خانه مهربان است. مدرسه چقدر به دانش آموزان ما تعلیم اعتقادی می دهد؟ آیا به اندازه مسجد به فرزندان ما تعلیم اعتقادی می دهد؟ یا فقط محل ارائه علم است. وقتی راجع به مدرسه صحبت می کنیم، راجع به یک آدم با خصوصیات مختلفی که شخصیت او را تشکیل داده است، صحبت می کنیم. انسان با طبیعت باید ارتباط داشته باشد، محیط مدرسه تا چه اندازه می تواند به تحقق ارتباط دانش آموزان با طبیعت کمک کند؟"

وی در پاسخ به این پرسش که فروکاهش اهداف مدرسه به محلی برای علم آموزی نه تربیت دانش آموزان چه اثراتی دارد ، گفت: "وقتی می گوئیم آموزش و پرورش؛ یعنی محلی است که علاوه بر آموزش باید به پرورش دانش آموزان بپردازد و تمام عوامل محیطی در کیفیت وجودی دانش آموزان مؤثر هستند. به عبارت دیگر همه عوامل بر روی رشد و تربیت دانش آموز اثر دارد. رنگ در و دیوار مدرسه مؤثر است. مدرسه حوض داشته باشد یا نداشته باشد و موارد دیگر در پرورش دانش آموز مؤثر است. الآن در اغلب مدارس، درِ مدرسه ما یک درِ بزرگ خاکستری آهنی است، وقتی بسته می شود، صدایی به مانند صدای درِ زندان می دهد. این نوع در را باید جایگزین کنیم و تبدیل به یک درِ مهربان کنیم. باید محیط مدرسه به شکلی باشد که وقتی بچه وارد مدرسه می شود، فکر نکند که وارد زندان شده است. دانش آموز آموزش را فرا می گیرد ولی آیا پرورش پیدا می کند؟ آیا لوازم محیطی لازم برای پرورش دانش آموزان در محیط مدرسه فراهم شده است؟ ما ۱۲ سال فرزندان خود را به مکانی می فرستیم که باید پرورش پیدا کنند، آیا این امر به درستی محقق می شود؟ "

بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در رابطه با اثرگذاری عمیق محیط مدرسه بر دانش آموزان گفت: "محیط مدرسه خود یک مربی است؛ یعنی فقط معلم و ناظم و ارکان مدرسه مربی نیستند بلکه خود مدرسه هم مربی است. به تعبیر دیگر ما به اندازه ای که فرزند خانواده هایمان هستیم، فرزند خانه هایمان نیز هستیم و تربیت شده محیط مدرسه خود نیز هستیم. آموزش و پرورش، مدارس، معلمان و اولیاء دانش آموزان از این تأثیر غفلت کرده اند. مدرسه، مربی است و تأثیر عمیقی بر دانش آموزان می گذارد. "
 
حجت در پایان در پاسخ به اینکه الگوی مطلوب مشارکت مدارس، خیرین، خانواده ها و دانش آموزان در شکل گیری فضای مطلوب مدرسه به چه شکل است، گفت: " خواست و نیاز این مجموعه افراد اثرگذار، در ساخت محیط مدرسه مهم است و فراخوانده شدن آن ها برای نظردهی یک اصل است. در این فرآیند به چه نتیجه ای می رسند مهم نیست. مهم این است  که فراخوانده شوند و خواست و نیاز آن ها پاسخ داده شود. در این راستا محیط مدرسه باید بنیادی ترین خواست ها و نیازهای خانواده ها را در بر گیرد. مجموعه خواست ها و نیازهای مخاطبین باید جدی گرفته شود. عوامل مختلف مؤثر در محیط مدرسه حتما باید در فرآیند نظردهی مشارکت کنند نه صرفا از نظر مالی که بیایند ساختمان مدرسه را بسازند. باید از نظر ذهنی مشارکت کنند که آن ها چه می خواهند؟ اینجا نیز کار تمام نمی شود، مخاطبین را باید به مبانی و اصلی ترین خواست ها که وجود دارد هدایت کنیم. مدرسه باید تعلق به زمان و مکان خودش داشته باشد ولی در آنچه عرضه می کند مانند دیوان حافظ بی زمان و بی مکان شود؛ یعنی بتواند به اصلی ترین خواسته هایی که انسان دارد جواب بدهد. هر مدیری، هر مدرسه ای، هر انجمن اولیاء و مربیانی برای مدرسه خود فکر کند که کوچکترین کارهایی که در راستای اثربخشی محیطی می تواند انجام بدهد به چه شکل است و آن را عملیاتی کند، این فرآیند است که مجموعه معلم و دانش آموز را به حرکت در می آورد و آن گاه به سمت مدرسه مطلوب پیش می رویم و این مهم از طریق فرهنگ سازی پیش می رود. دستورالعمل استانداردسازی مدارس  و بخشنامه ها راهگشا در راستای اثربخشی محیط مدرسه نیستند." 

همچنین دکتر علی قربانی، معمار و پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) در میز گفت و گوی برنامه "مدرسه ایران" گفت: "ساختمان مدرسه در برنامه درسی پنهان و آنچه در ضمیر ناخودآگاه دانش آموزان تأثیرگذار است، نقش تربیتی بسیار با اهمیتی دارد. مدرسه کانون ارتباط و فهم دانش آموزان از جامعه است. اولین و اثرگذارترین نهاد اجتماعی که فرزندان ما بعد از خانواده پا به آن می گذارند، نهاد مدرسه است. فرزندان ما شکل ارتباطی خود را از مدرسه یاد می گیرند و اینکه سنخیت خاصی بین فضاهایی که دانش آموزان در مدرسه تجربه می کنند و فضاهایی که در بزرگسالی با آن رو به رو می شوند و چگونگی ارتباط محیطی آن ها در آینده، برقرار است."

قربانی در ادامه با اشاره به اهمیت محیط مدرسه در تربیت دانش آموزان، عنوان کرد: "مدرسه یکی از محل های تربیت است و فقط محل علم آموزی نیست. دانش آموزان ۱۲ سال  و به طور متوسط حداقل روزی ۸ ساعت از بهترین زمان عمرشان را در مدرسه می گذرانند. در مدرسه هست که دانش آموز یاد می گیرد با طبیعت اطرافش به چه شکل ارتباط برقرار کند؟ با اجتماع اطرافش به چه شکل ارتباط برقرار کند؟ با خانه و خانواده از طریق مدرسه می تواند آشنا شود اما ما مدرسه را فروکاهش می دهیم به محل علم آموزی و با توجه به این نکته ساختار مدرسه به صورت امروزی در می آید. ما حیاط مدرسه ای داریم که آسفالت شده، نه درختی و نه حوض آبی در آن است و حتی فرزندان ما به شکل درستی با آسمان خودشان نمی تواند ارتباط برقرار کنند."

قربانی  در پاسخ به اینکه مدرسه فقط یک عنوان صرف نیست و شخصیت مدرسه را در بر می گیرد به توضیح کلاس های خانه داری در دوره پهوی اول در راستای شخصیت سازی مدرسه پرداخت: "این هنر ماست که به چه شکل به فضای مدرسه شخصیت بدهیم و فقط از عنوان مدرسه استفاده نکنیم. یک مصداقی که به نظر می رسد، کلاس های خانه داری ای است که در دوره پهلوی اول شکل گرفتند و این کلاس ها در دبیرستان ها برای دختران شکل می گرفتند اما در دوره ای که اصل ۴ ترومن می آید و برنامه ریزی می کند. اولین کاری که می کند، خانه هایی را طراحی می کند که به آن ها خانه های الگو می گفتند و رویه قبلی را دستخوش تغییر قرار می دهد. دختران دبیرستانی که کلاس های خانه داری را می خواستند بگذرانند، زمانی که ساعت کلاس خانه داری آن ها فرا می رسید. به این خانه های الگو می رفتند و در آنجا آموزش می دیدند. چرا؟ چون خود طراحی آن فضا، یک بخش مهمی از برنامه درسی هست و پرورش به معنای واقعی کلمه در فضای عینی اتفاق می افتد. ما یک بخشی از تحول خانه جدیدی که داریم ناشی از این کلاس هاست؛ یعنی عمق پرورشی چنین رویکردی به اندازه ای بوده که در فضای واقعی خانه های ما نهادینه شده است. "

این پژوهشگر در پایان برنامه گفت: "یکی از بزرگترین مشکلاتی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، ضوابط طراحی همسان مدارس است که سازمان برنامه و بودجه و سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور دارند و در حال اجرایی کردن این ضوابط هستند. در این ضوابط دیگر فرقی نمی کند که مدرسه ای در تهران باشد و یا در بوشهر باشد و به تفاوت های محیطی و اقلیمی توجه نمی شود. در نتیجه یک بخش از حل این مشکل و مشکلات معماری و محیط مدرسه به دست دانشگاهیان و تگذاران است ولی در عین حال دانش آموزان، معلمان و مدیرانی که در حال حاضر در مدرسه هستند، نیز می توانند اثرگذاری خود را داشته باشند. در واقع ما داریم در محیط مدرسه زندگی می کنیم و یک نوع مواجهه با مشکلات محیطی مدرسه این است که خودمان نیز فارغ از تگذاران، ظرف زندگی مان که همان محیط مدرسه است را اصلاح کنیم."

گفتنی است برنامه مدرسه ایران کاری از گروه اجتماعی شبکه چهار سیماست که به تهیه کنندگی حمید اسکندری و سردبیری حسین غفاری، هر هفته سه‌شنبه‌ها ساعت ۲۱ از این شبکه پخش می‌شود.